Ch'i-pi

Ch'i-pi

Bu boy ilk defa 603 yılı dolaylarında tarih sahnesinde belirmektedir.
Söz konusu Ch'i-pi boyu o esnada Hami'nin güney batısında, Karaşar'ın kuzeyinde
Tanrı Dağlarının Aktag denen bölgesindeki eteklere yakın yerde oturuyorlardı.
Aynı bölgelerde P'u-lo-chih, İ-shih, Su-po, Na-ho, Wu-hu,
Ye-shih ve Yü-ni-hu gibi boylar da vardı.
Hepsi birlikte yirmi bin asker çıkarabilecek güce sahiptiler [211]

598 yılından sonra gelişen olaylar ve Gök-Türk--Çin savaşlarının uzun sürmesi,
Doğu Gök-Türk devleti idarecilerinin eski kuvvetlerini toplama yönünde önemli adımlar atmaları,
Suei imparatorluğunu Töles boylarını isyana teşvike sevk etmişti.
Neticede Doğu ve Batı Gök-Türk Devletleri zayıflayarak hükümdarlarını kaybettiler.
Batı Gök-Türk Devletinin başında Ch'u-lo, kagan olarak göründü [212].
Adı geçen kaganın zalimce idaresi
ağır vergiler toplaması sakinleşen Töles boylarının baş kaldırmasına yol açtı.
Özellikle boy reislerinin birkaç yüzünün sebebsiz yere öldürülmesi
isyanın patlak vermesine sebep oldu (604).
İşte söz konusu bu boylar arasında Ch'i-pi'ler önde geliyordu.
İlteber unvanlı onların reisi Ko-leng,
Ch'u-lo'yu mağlup edip T'an-han (Tafgan) dağında Baga Kagan unvanıyla ikamete başladı.
Adı geçen kagan cesarette emsalsiz olduğu için halkının kalbini fevkalade kazanmıştı.
Üstelik Karaşar, Hami, Turfan gibi
şehir devletçiklerinin hepsi ona itaat etti [213].

O ölünce yerine oğlu He-li saltanatı devam ettirdi.
632 yılında Doğu Gök-Türk Devleti yıkılıp Batı Gök-Türkleri de
iç karışıklıklarına sürüklenince ortaya çıkan boşluktan istifade eden Ch'i-pi'ler,
Çin ile temas siyasi kurdular.
T'ang hanedanı imparatoru onları Kansu'daki Kan ile Liang arasında bir bölgeye yerleştirdi
ve topraklarına Yü-hsi eyaleti adı verildi.
653 yılında Çinliler, onları siyasi olarak kendi imparatorluk sınırlarından dışarı tutarak,
Doğu Gök-Türk ülkesinde kurulan Yen-jan,
büyük genel askeri valiliğine dahil edip, Ho-lan askeri valiliği yaptılar.
Reisleri Ho-li, Çin adına bir çok savaşta başarı kazandı.
Onun soyunun oturduğu yerlere 701 yılında Chen-wu bölgesi de ilave edilmiştir [214].

Kaynakça

211. not 37 ve ayrıca TPHYC (T'ai-p'ing Huan-yü-chi) 198, s. 742' sadece
Ch'i-pi'lerin asker sayısının 2 bin olduğu bildirilmiş,
TT (T'ung Tien) 1081b'de ise üç bin şeklinde ifade edilmiştir.

212. Taşağıl, Gök-Türkler, s. 88-92.
213. PS (Pei Shih) 99, s. 3303, aynı yer; SS (Suei Shu) 84, 1880, aynı yer.
214. HTS (Hsin T'ang shu) 217B, s. 6142; WHTK (Wen-hsien T'ung-k'ao) 2699b.

Çin Kaynaklarına Göre Eski Türk Boyları, 2. Baskı (tıpkıbasım), sf: 56-57,
Türk Tarih Kurumu Yayınları-2013, Prof. Dr. Ahmet Taşağıl