A-tie (Ediz)
Ediz boyunun Çin kaynaklarındaki yazılışı A-tie şeklindedir.
Daha çok bu başlık altında toplanmış ve anlatılmışlardır.
Adı geçen boy ilk önce Töles boylarının arasında zikredilmez.
Ancak, sadece bir kaynakta Semerkand'ın kuzeyinde belirtilen
He-shih boyu ile A-tie'ler aynileştirilmektedir [156].
Bu metinde Pei Shih ve Suei Shu vesair yerlerde gösterilen Töles Boyları listesinde
kaydedilmeyen bir ilgi ile He-shih A-tie bağlantısı ortaya konulmaktadır.
Bu bilgiden hareketle 603 yılından önce
Ediz (A-tie) boyunun Sır Derya ırmağının kuzeyinde yaşadığı sonucuna varılabilinir.
Dolayısıyla Batı Gök-Türk ülkesi sınırları içinde yaşıyorlardı.
Fakat, bu durum oldukça enteresandır.
Çünkü daha sonra Baykal Gölü'nün güney doğusunda Tola Irmağının civarında
yaşayan boylar arasında gösterilirler [157].
Bu esnada yani 629 yılından önce yetişmiş asker sayıları 1700 idi [158].
627 yılında aynı bölgede beraber yaşadıkları Bayırku'lar Çin ile temasa geçtiklerinde
onlar da Çin'e bağlılıklarını bildirdiler.
648'den sonra onların topraklarının adı Çinliler tarafından değiştirilerek
''Chi-t'ien eyaleti (chou)'' oldu [159].
711 yılından sonra reisleri Chia-t'ie-ssu-t'ai idaresinde tabi olduğu
II. Gök-Türk Devleti hükümdarı Kapgan (Mo-ch'o)'dan kaçarak
Çin'deki T'ang imparatorluğuna sığındılar [160]. Muhtemelen onun oğulları olan
Kuang-yen ve Kuang-chin Çin imparatoru adına başarılı savaşlarda bulundu.
Bu sebepten Çin imparatoru onları yüksek makamlara getirdiği gibi
kendi tabiiyetine aldı [161].
T'ang hanedanı adına başarılı hizmetler gördükleri için ölümlerinden sonra
onlar adına Çin tarihlerinde biyografiler yazılmıştır [162].
Kül Tegin, Oğuzlarla Togu Balık şehrinde savaştıktan sonra
Koşulgak'ta Ediz boyu ile çarpışmıştır. Kül Tegin bu savaşta az yağız atına binerek
sabırsızca hücum etmiş ve bir eri mızraklayıp,
dokuz eri de kuşatarak dövmüştür. Neticede Ediz boyu
halkının Koşulgak savaşında öldüğü bildirilmektedir [163].
Ancak, her halde arta kalanlar olmuştur ki,
716'da Bilge Kaganlık tahtına oturduğunda hakim olduğu boyların adlarını sayarken
onların da adlarını zikretmektedir [164].
Kemçik Irmağının Cirgak mevkiinde bulunmuş olan yazıtta da
Ediz boyunun adı geçmektedir. Yazıtta söz konusu bey, Ediz urugunu,
Kabay boyunu hazineci olarak almıştır [165].
Kaynakça
156. TPHYC (T'ai-p'ing Huan-yü-chi) 198, s. 743.
157. TT (T'ung Tien) 1081a; WHTK (Wen-hsien T'ung-k'ao) 2699b; TPHYC 198, 743.
158. not 30.
159. HTS (Hsin T'ang shu) 217B, s. 6143; TT, aynı yer.
160. Taşağıl, Kapgan, Belleten, 218, s. 67, 68.
161. TT, aynı yer ve de HTS 217B, aynı yer.
162. HTS 217B, aynı yer.
163. KT (Kül Tegin Yazıtı), K, 5,6.
164. BK (Bilge Kagan Yazıtı), D, 1.
165. Bkz. H.N.Orkun, Eski Türk Yazıtları, Ankara 1987, s. 490, 491.
Çin Kaynaklarına Göre Eski Türk Boyları, 2. Baskı (tıpkıbasım), sf: 49-50,
Türk Tarih Kurumu Yayınları-2013, Prof. Dr. Ahmet Taşağıl